Załóżmy, że jakaś osoba paląca papierosy od lat czyta raport z badań, z których wynika, że istnieje związek między paleniem a chorobami układu oddechowego. Palacz zaczyna odczuwać pewien dyskomfort. Pierwszy element poznawczy „ja palę” stoi w konflikcie z drugim elementem „palenie szkodzi”. Palacz w tym momencie przeżywa dysonans poznawczy.
Dysonans poznawczy to stan napięcia, który występuje wtedy, gdy dana osoba prezentuje jednocześnie dwie postawy (opinie, idee, poglądy przekonania), będące psychologicznie niezgodne ze sobą. Występowanie dysonansu poznawczego (napięcia) jest dla nas przykre, dlatego każdy człowiek nieustannie jest motywowany do jego zredukowania.
Najprostszym sposobem zredukowania dysonansu w sytuacji opisanej na wstępie byłoby zaprzestanie palenia, wtedy przekonanie „palenie szkodzi” byłoby w zgodzie z postawą „ja nie palę”. Jak jednak wiadomo, rzucenie palenia może nie być wcale takie proste. Co innego może zrobić palacz, żeby zredukować napięcie?
Może zacząć starać się przekonać samego siebie, że palenie nie jest aż tak szkodliwe, jak wynika to z raportu, może szukać innych badań, które wykażą, że papieros pomaga się odprężyć. Może też dojść do wniosku, że skoro tyle inteligentnych i wykształconych ludzi pali (np. lekarzy, psychologów, nauczycieli itp.), to na pewno nie pogarsza to aż tak zdrowia, jak alarmują naukowcy.
Dysonans poznawczy ucznia
Innym bardzo dobrym przykładem przeżywania dysonansu poznawczego jest konflikt, który odczuwają uczniowie. Często u młodych ludzi w konflikcie stoi przekonanie: „muszę się uczyć” z przekonaniem: „nauka jest nudna i bez sensu”.
Nieuczenie się jako sposób na redukcję stresu
Musimy pamiętać, że dysonans poznawczy to pewien stan napięcia emocjonalnego, dlatego każdy człowiek całkowicie podświadomie robi wszystko, żeby je złagodzić. Jednym ze sposobów zredukowania dysonansu (a zatem stresu) przez uczniów może być po prostu nieuczenie się, czyli hołdowanie przekonaniom „nauka jest przereklamowana; to, czego się uczę w szkole i tak nie przyda mi się w życiu” itp.
My rodzice oczywiście chcemy, żeby nasze dziecko uczyło się i to możliwie jak najlepiej, w związku z tym podejmujemy próby motywowania naszych dzieci. W jaki sposób?
Systemy motywacyjne w domu i w szkole
Często rodzice i nauczyciele w szkole, stosują system kar lub nagród, żeby zmotywować dzieci do nauki. Takie kary czy nagrody są tzw. uzasadnieniem zewnętrznym, inaczej zwanym motywacją zewnętrzną.
Wydaje się, że im większa nagroda czy kara, tym większa motywacja. Ale czy tak jest naprawdę?
Niewystarczające nagrody i motywacja wewnętrzna
Liczne badania wykazały, że mała nagroda może przynieść większe korzyści, ponieważ wpływa ona na tworzenie się motywacji wewnętrznej. Naukowcy odkryli, że tzw. niewystarczające nagrody regulują zachowania znacznie lepiej, niż nagrody duże.
Młodym ludziom zaproponowano wykonywanie dość nudnej pracy. Połowie grupy zaproponowano wysokie wynagrodzenia za tę pracę, natomiast druga połowa była wynagradzana bardzo nisko. Po zakończonym zadania zbadano opinię na temat wykonywanej pracy. Okazało się, że osoby z drugiej grupy (gorzej opłacanej) miały lepszą opinię na temat pracy i wydawała im się ona ciekawsza, niż uczestnikom lepiej opłacanym.
Również w wielu innych badaniach wykazano, że jeśli ktoś rzeczywiście wykonuje dość nudne zadanie, a uzasadnienie zewnętrzne jest bardzo małe, to wówczas ocenia to zadanie jako przyjemniejsze niż wtedy, gdy uzasadnienie zewnętrzne jest duże.
Jeśli zaproponuje się komuś niską zapłatę za wykonanie nudnej pracy, a on zgodzi się na to, powstanie dysonans między uciążliwością nudnego zadania a niską zapłatą. Aby zredukować dysonans, przypisze on tej pracy cechy pozytywne, a tym samym zaczynie znajdować więcej przyjemności w jej wykonywaniu.
Motywacja wewnętrzna w szkole
Jeśli chcesz, aby twoje dziecko się uczyło, powinieneś je nagradzać. Badania dowodzą, że nagradzanie korzystnie wpływa na trwałość szlaków neuronowych i jakość uczenia się.
Jeżeli jednak nagroda jest duża, na przykład 50 PLN za ocenę bardzo dobrą ze sprawdzianu, może to sprawić, że uczeń przyjmie motywację zewnętrzną „uczę się, bo to się opłaca” a to spowoduje, że nie będzie on czerpać przyjemności z nauki, a kiedy nagrody ustaną, może się do nauki zniechęcić.
Jeśli nagrody zewnętrzne nie są zbyt wysokie (może to być pochwała, naklejka, drobny gest) to dziecko znajdzie własne, dodatkowe wytłumaczenie, dlaczego się uczy i będzie uczyć się z większą przyjemnością. Krótko mówiąc, jest bardziej prawdopodobne, że dziecko będzie się uczyć, nawet gdy nie będzie już otrzymywać nagród.
Łagodna kara
Łagodna kara to inny przykład niewystarczającego uzasadnienia zewnętrznego
W przedszkolu naukowcy przeprowadzili bardzo ciekawy eksperyment. Najpierw proszono grupę 5-latków, aby ocenili atrakcyjność kilku zabawek. Następnie wybierano jedną zabawkę, którą dane dziecko określiło jako bardzo atrakcyjną i zakazywano mu zabawy nią.
Połowie dzieci zagrożono łagodną karą za przekroczenie tego zakazu („Trochę bym się gniewał”); druga połowa zagrożona była surowszą karą („Bardzo bym się gniewał; musiałbym zabrać wszystkie zabawki, poszedłbym do domu i nigdy bym więcej tu nie przyszedł; pomyślałbym, że jesteś jeszcze małym dzidziusiem”). Następnie pozwolono dzieciom bawić się innymi zabawkami.
Dzieci zostawały same w pomieszczeniu, aby miały sposobność oprzeć się pokusie ruszania zakazanych zabawek. Wszystkie dzieci oparły się pokusie – żadne nie bawiło się zakazaną zabawką.
Po powrocie do pokoju ponownie zmierzono atrakcyjność wszystkich zabawek dla dzieci. Rezultaty były jednoznaczne i fascynujące.
Te dzieci, którym zagrożono łagodną karą, uznały teraz zakazaną zabawkę za mniej atrakcyjną niż poprzednio. Po prostu, nie mając wystarczającego uzasadnienia z zewnątrz dla powstrzymywania się od używania tej zabawki, potrafiły przekonać same siebie, że nie bawią się nią, ponieważ tak naprawdę wcale im się ona nie podoba.
Natomiast dla dzieci zagrożonych poważną karą zakazana zabawka nie stała się mniej atrakcyjna, gdyż nadal oceniały ją jako wysoce pożądaną, a niektóre uznały ją nawet za bardziej pożądaną niż wtedy, gdy nie była objęta zakazem.
W warunkach zagrożenia surową karą dzieci miały dostateczne zewnętrzne powody, aby nie bawić się tą zabawką – nie potrzebowały więc szukać dodatkowych powodów i w rezultacie nadal lubiły zakazaną zabawkę.
Wygaszanie wewnętrznej motywacji
Na koniec krótka historyjka. Grupa dzieci codziennie dokuczała staruszkowi, który siadał na ławeczce w parku. Któregoś dnia pewien mężczyzna podszedł do tych dzieci i powiedział: „dostaniecie ode mnie po 5 dolarów, jeśli codziennie przez godzinę będziecie dokuczać staruszkowi”. Jak łatwo się domyślić, dzieci z chęcią przyjęły jego propozycję.
Dzieci otrzymywały wypłatę przez cały tydzień. Po tygodniu mężczyzna ten powiedział dzieciom, że nadal mogą dokuczać staruszkowi, ale już nie dostaną za to pieniędzy. Co na to odpowiedziały dzieci? „Za darmo nie będziemy tego robić!” Od tego czasu staruszek siedział na ławeczce, nie będąc niepokojony przez dzieci.
Na czym polegał fortel? Przez dużą nagrodę mężczyzna wygasił motywację wewnętrzną dzieci (dokuczmy staruszkowi) i przekierował ją na motywację zewnętrzną (5 dolarów). Kiedy zbrakło motywacji zewnętrznej, dzieci całkowicie straciły zainteresowanie dokuczaniem staruszkowi (za darmo nie chciały już tego robić).
Warto pamiętać, że duża nagroda może zabić motywację wewnętrzną, a sroga kara – wzmocnić niepożądane postawy i zachowania.